مهریه در دوران عقد و نامزدی (آیا کامل پرداخت می‌شود؟)

مقدمه‌ای بر مفهوم مهریه در حقوق ایران

مهریه یکی از ارکان اصلی عقد نکاح دائم در فقه اسلامی و حقوق مدنی ایران است که به عنوان مالی از سوی مرد به زن پرداخت می‌شود. این حق مالی، پشتوانه‌ای برای زن محسوب شده و تضمین‌کننده بخشی از حقوق او در زندگی مشترک و حتی پس از آن است. شناخت دقیق مفهوم مهریه، شرایط تعلق، و زمان مطالبه آن، به‌ویژه در مراحل اولیه زندگی مشترک نظیر دوران نامزدی و عقد، برای هر دو طرفین ازدواج از اهمیت بالایی برخوردار است.

هدف از این مقاله، روشن ساختن ابهامات پیرامون مهریه در دوران نامزدی و عقد رسمی، بررسی زمان و شرایط پرداخت آن، و همچنین پاسخ به این سوال کلیدی است که «آیا مهریه در این دوران به طور کامل قابل مطالبه و پرداخت است؟» با درک صحیح این موارد، زوجین می‌توانند با آگاهی بیشتری قدم در زندگی مشترک گذاشته و از بروز مشکلات احتمالی حقوقی پیشگیری کنند.

تعریف قانونی مهریه

در حقوق ایران، مهریه مالی است که در زمان وقوع عقد نکاح، مرد مکلف می‌شود به همسر خود (زن) بپردازد. این مال می‌تواند عین معین، منفعت، یا حتی یک کار و حرفه باشد، به شرط آنکه ارزش مالی داشته و قابل تملک باشد. ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی ایران صراحتاً بیان می‌دارد: “هر چیزی را که مالیت داشته و قابل تملک باشد می‌توان مهر قرار داد.”

اهمیت مهریه در دوران عقد و ازدواج

مهریه، نه تنها یک تکلیف شرعی و قانونی برای مرد است، بلکه از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است: پشتوانه مالی زن، نشانه‌ای از صداق و تعهد مرد، و اهرمی برای حفظ حقوق زن در مواقع اختلاف یا جدایی. این اهمیت در دوران عقد، یعنی پس از جاری شدن صیغه نکاح و قبل از آغاز رسمی زندگی مشترک، ابعاد ویژه‌ای به خود می‌گیرد.

تفاوت نامزدی و عقد رسمی از منظر حقوقی

برای درک صحیح جایگاه مهریه، ابتدا باید تفاوت بنیادین میان دوران نامزدی و عقد رسمی را از دیدگاه حقوقی روشن کنیم. این دو دوره، هرچند هر دو پیش‌زمینه‌ای برای ازدواج هستند، اما تعهدات و حقوق متفاوتی را برای طرفین ایجاد می‌کنند.

نامزدی: تعهد اخلاقی یا حقوقی؟

دوران نامزدی (دوران وعده ازدواج) به فاصله‌ای گفته می‌شود که دو نفر قصد ازدواج با یکدیگر را دارند و این قصد را به صورت عمومی اعلام کرده‌اند، اما هنوز صیغه عقد نکاح بین آنها جاری نشده است. از نظر حقوقی، نامزدی صرفاً یک وعده ازدواج محسوب می‌شود و هیچ‌گونه تعهد حقوقی الزام‌آوری برای طرفین ایجاد نمی‌کند. ماده ۱۰۳۵ قانون مدنی به صراحت بیان می‌دارد: “وعده ازدواج ایجاد علقه زوجیت نمی‌کند ولو با تمام مهر تعیین شده باشد.” به این معنا که هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند دیگری را مجبور به ازدواج کنند و طرفین در هر زمانی حق انصراف دارند.

عقد رسمی: آغاز تعهدات زوجین

عقد رسمی یا عقد نکاح، مرحله‌ای است که صیغه عقد شرعی و قانونی بین زن و مرد با رعایت شرایط صحت آن (مانند ایجاب و قبول، بلوغ، عقل و اراده طرفین و اجازه ولی در موارد لازم) جاری می‌شود. با جاری شدن عقد، زن و مرد رسماً زوجیت یکدیگر را پیدا می‌کنند و تمامی حقوق و تکالیف زناشویی بر ذمه آن‌ها قرار می‌گیرد. مهریه نیز به محض وقوع عقد، به طور کامل به ملکیت زن درمی‌آید و او می‌تواند آن را مطالبه کند، هرچند که زمان پرداخت آن ممکن است بسته به توافق (عندالمطالبه یا عندالاستطاعه) متفاوت باشد.

مهریه در دوران نامزدی: آیا قابل مطالبه است؟

با توجه به تفاوت‌های حقوقی بنیادین میان نامزدی و عقد، پاسخ به این سوال بسیار روشن است: خیر، مهریه در دوران نامزدی به هیچ عنوان قابل مطالبه نیست.

قانون مدنی و مهریه در دوران نامزدی

همانطور که پیش‌تر اشاره شد، نامزدی تنها یک وعده ازدواج است و هیچ علقه زوجیتی ایجاد نمی‌کند. مهریه نیز تنها با جاری شدن صیغه عقد نکاح، به ملکیت زن در می‌آید. بنابراین، تا زمانی که عقد نکاح جاری نشده باشد، حتی اگر مبلغ مهریه در دوران نامزدی تعیین و بر سر آن توافق شده باشد، این توافق هیچ بار حقوقی برای الزام به پرداخت مهریه ایجاد نمی‌کند.

شرایط مطالبه خسارت در صورت به هم خوردن نامزدی

اگرچه مهریه در دوران نامزدی قابل مطالبه نیست، اما قانون مدنی شرایطی را برای مطالبه خسارات ناشی از به هم خوردن نامزدی پیش‌بینی کرده است. این خسارات شامل هدایایی می‌شود که طرفین یا خانواده‌هایشان به یکدیگر داده‌اند. ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی مقرر می‌دارد: “هر یک از نامزدها که نامزدی را به هم بزند، باید هدایایی را که از طرف او یا از طرف ابوین او به نامزد دیگر برای امر ازدواج داده شده است مسترد دارد و اگر عین هدایا موجود نباشد، مثل یا قیمت آن را مسترد نماید.” این حکم صرفاً شامل هدایا می‌شود و به هیچ وجه شامل مطالبه مهریه نیست. همچنین، خسارات معنوی یا از دست دادن فرصت‌های ازدواج دیگر، عموماً قابل مطالبه نیستند مگر در موارد خاص و اثبات ضرر جدی و سوءنیت که آن هم ربطی به مهریه ندارد.

مهریه در دوران عقد: زمان و شرایط پرداخت

با جاری شدن عقد نکاح، مهریه به ملکیت زن درمی‌آید. این بدان معناست که زن از همان لحظه مالک مهریه خود است و هرگونه تصرفی در آن (مانند بخشیدن، انتقال دادن یا مطالبه کردن) برای او جایز است. اما سوال اصلی این است که «آیا در دوران عقد، تمامی مهریه به طور کامل قابل مطالبه است؟»

مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه

نوع تعیین مهریه نقش مهمی در زمان و شرایط پرداخت آن دارد:

• مهریه عندالمطالبه: این نوع مهریه به این معناست که زن هر زمان که بخواهد، می‌تواند آن را از همسر خود مطالبه کند و مرد مکلف به پرداخت آن است. شرط استطاعت مالی در این نوع مهریه وجود ندارد و مرد باید با فروش اموال خود یا از هر طریقی که ممکن است، مهریه را پرداخت کند.
• مهریه عندالاستطاعه: در این حالت، پرداخت مهریه مشروط به توانایی مالی مرد است. یعنی زن زمانی می‌تواند مهریه را مطالبه کند که ثابت شود مرد توانایی مالی برای پرداخت آن را دارد. اثبات این توانایی بر عهده زن است و در صورت عدم توانایی مرد، مطالبه مهریه معلق می‌ماند تا زمانی که مرد تمکن مالی پیدا کند.

حق حبس زن و ارتباط آن با مهریه

یکی از مهمترین حقوق زن در دوران عقد، “حق حبس” است. بر اساس ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، زن می‌تواند تا زمانی که مهریه او به طور کامل پرداخت نشده، از انجام وظایف زناشویی (تمکین خاص) خودداری کند، به شرط آنکه قبلاً به اراده خود، اقدام به تمکین نکرده باشد. این حق، یک ابزار قانونی برای زن است تا مرد را به پرداخت مهریه وادار کند.

نکته مهم: استفاده از حق حبس به معنای سقوط نفقه زن نیست. تا زمانی که زن از حق حبس خود استفاده می‌کند و تمکین خاص نکرده، نفقه او همچنان بر عهده مرد است.

آیا در دوران عقد، تمام مهریه قابل پرداخت است؟

پاسخ مثبت است. در صورتی که مهریه از نوع “عندالمطالبه” باشد و زن درخواست پرداخت آن را داشته باشد، مرد مکلف به پرداخت تمام مهریه است، حتی اگر دوران عقد باشد و هنوز زندگی مشترک به معنای کامل آغاز نشده باشد. دادگاه نیز در صورت مطالبه زن، حکم به پرداخت مهریه (معمولاً به صورت اقساط) صادر خواهد کرد.

اگر مهریه “عندالاستطاعه” باشد، مطالبه آن منوط به اثبات توانایی مالی مرد است. در هر دو حالت، اصل بر این است که زن مالک تمام مهریه خود است و می‌تواند آن را مطالبه کند.

موارد خاص و استثناها

در برخی شرایط خاص، میزان مهریه قابل پرداخت ممکن است دستخوش تغییر شود. این استثناها عمدتاً مربوط به زمان قبل از برقراری رابطه زناشویی (دخول) و به هم خوردن نکاح است.

فسخ نکاح قبل از نزدیکی

اگر عقد نکاح به دلیل وجود یکی از عیوب موجب فسخ (مانند جنون، عنن و …) توسط مرد یا زن، قبل از وقوع نزدیکی، فسخ شود، زن مستحق دریافت نصف مهریه خواهد بود. ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی تصریح می‌کند: “هرگاه شوهر قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد زن مستحق نصف مهر خواهد بود و اگر در حین عقد مهر یا بعد از آن مهر تعیین نشده باشد زن مستحق مهرالمتعه است.” اگرچه این ماده به طلاق اشاره دارد، اما رویه قضایی در مورد فسخ قبل از نزدیکی نیز همین حکم را در مورد مهریه جاری می‌داند.

طلاق در دوران عقد (قبل و بعد از نزدیکی)

• طلاق قبل از نزدیکی: در صورتی که طلاق قبل از وقوع نزدیکی اتفاق بیفتد، زن مستحق نصف مهریه تعیین شده است.
• طلاق بعد از نزدیکی: اگر طلاق پس از وقوع نزدیکی صورت گیرد، زن مستحق تمام مهریه تعیین شده خواهد بود، حتی اگر زندگی مشترک فقط برای مدت کوتاهی برقرار بوده باشد.

فوت یکی از زوجین در دوران عقد

در صورتی که یکی از زوجین در دوران عقد و قبل از نزدیکی فوت کند، حکم مهریه به شرح زیر است:

• فوت مرد: اگر مرد فوت کند، زن مستحق تمام مهریه است و مهریه از ترکه مرد پرداخت خواهد شد. (بر خلاف طلاق و فسخ قبل از نزدیکی)
• فوت زن: اگر زن فوت کند، ورثه او مستحق تمام مهریه خواهند بود و می‌توانند آن را از مرد مطالبه کنند.

نکته مهم: در هر دو صورت فوت، چه قبل و چه بعد از نزدیکی، اصل بر این است که مهریه به طور کامل به زن (یا ورثه او) تعلق می‌گیرد و تفاوتی در میزان آن ایجاد نمی‌شود.

انواع مهریه و نحوه تعیین آن

مهریه اشکال گوناگونی دارد که نحوه تعیین و زمان مطالبه هر یک متفاوت است. آشنایی با این انواع برای زوجین ضروری است.

مهریه عندالمطالبه

رایج‌ترین نوع مهریه است که در آن، زن می‌تواند هر زمان که اراده کند، تمام یا بخشی از مهریه خود را از همسرش مطالبه کند. در این نوع، توانایی مالی مرد شرط مطالبه نیست و او مکلف به پرداخت است. اگر مرد در لحظه نتواند تمام مهریه را بپردازد، با حکم دادگاه به صورت اقساط پرداخت خواهد شد و در صورت عدم پرداخت، امکان جلب و حتی ممنوع الخروج شدن مرد وجود دارد.

مهریه عندالاستطاعه

در این نوع مهریه، پرداخت آن منوط به اثبات توانایی مالی مرد از سوی زن است. زن باید دارایی و اموال مرد را به دادگاه معرفی کرده و ثابت کند که مرد قادر به پرداخت مهریه است. در این حالت، تا زمانی که تمکن مالی مرد اثبات نشود، زن نمی‌تواند حکم جلب یا توقیف اموال غیر از آنچه اثبات کرده، بگیرد.

مهرالمثل و مهرالمتعه (اشاره کوتاه به تفاوت‌ها)

• مهرالمثل: در صورتی که در زمان عقد، مهریه تعیین نشده باشد و زن و مرد با هم نزدیکی کرده باشند، زن مستحق مهرالمثل خواهد بود. مهرالمثل با توجه به جایگاه و وضعیت اجتماعی زن و عرف و عادت منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کند، توسط کارشناس دادگستری تعیین می‌شود.
• مهرالمتعه: اگر در عقد دائم مهریه تعیین نشده باشد و مرد قبل از نزدیکی زن خود را طلاق دهد، زن مستحق مهرالمتعه است. مهرالمتعه با توجه به وضعیت مالی مرد و عرف منطقه تعیین می‌شود.

این دو نوع مهریه در مواردی کاربرد دارند که مهریه به صورت صریح در عقد تعیین نشده باشد، اما در مورد موضوع اصلی مقاله (مهریه در دوران عقد با مهریه مشخص)، غالباً با مهریه عندالمطالبه یا عندالاستطاعه سر و کار داریم.

پرسش‌های متداول درباره مهریه در دوران عقد

نکات حقوقی مهم برای زوجین

برای جلوگیری از بروز مشکلات احتمالی در آینده، به ویژه در ارتباط با مهریه، رعایت چند نکته حقوقی برای هر دو طرف توصیه می‌شود:

اهمیت ثبت رسمی ازدواج

همواره توصیه می‌شود پس از جاری شدن صیغه عقد شرعی، بلافاصله نسبت به ثبت رسمی ازدواج در دفاتر اسناد رسمی اقدام شود. ثبت رسمی، تمامی توافقات صورت گرفته (از جمله میزان و نوع مهریه) را مستند و قانونی کرده و از بروز اختلافات آتی جلوگیری می‌کند. در صورت عدم ثبت رسمی، اثبات نکاح و مهریه با دشواری‌های فراوان همراه خواهد بود و نیاز به شهود و دلایل محکم دارد.

مشاوره حقوقی قبل از اقدام

پیش از هرگونه اقدام حقوقی برای مطالبه مهریه، چه در دوران عقد و چه پس از آن، و یا در صورت مواجهه با اختلافات خانوادگی، مشورت با وکیل متخصص در امور خانواده اکیداً توصیه می‌شود. یک وکیل مجرب می‌تواند شما را از حقوق و تکالیفتان آگاه ساخته، بهترین مسیر قانونی را پیشنهاد دهد و در مراحل دادرسی یاری‌تان کند. (شما می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر و یا دریافت مشاوره حقوقی به بخش تماس با ما در وب‌سایت مراجعه نمایید.)

نتیجه‌گیری

مهریه یک حق شرعی و قانونی برای زن است که به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح، به ملکیت او درمی‌آید. تفاوت اساسی دوران نامزدی و عقد در این است که در نامزدی، مهریه هیچ‌گونه ضمانت اجرایی ندارد و قابل مطالبه نیست، اما در دوران عقد، زن مالک مهریه خود بوده و می‌تواند آن را مطالبه کند.

در پاسخ به سوال اصلی مقاله، بله، مهریه در دوران عقد به طور کامل قابل مطالبه و پرداخت است، به ویژه اگر از نوع “عندالمطالبه” باشد. در موارد خاص مانند طلاق یا فسخ نکاح قبل از نزدیکی، ممکن است تنها نصف مهریه تعلق گیرد، اما در صورت فوت زوجین در دوران عقد، تمام مهریه به زن یا ورثه او خواهد رسید. آگاهی از این جزئیات حقوقی برای هر دو طرف ازدواج، به تضمین حقوق و کاهش اختلافات کمک شایانی خواهد کرد.